Zhubjena generacija?

Čitamy tuchwilu wjele wo aktualnej zhubjenej generaciji. Tak činja zhubjene prezencne časy za šulerki a šulerjow na šulach a z tym falowaca wučbna maćizna z aktualnych lětnikow zhubjenu generaciju. Woni njenawuknu cyle jednorje wjace dosć w za wobsahi předwidźanym času. To, štož so nětko zakomdźi, ma so potajkim w přichodnych lětach hišće někak zasunyć. Ale nachwatać drje so ničo wjace njehodźi – čitamy dale. Přěhrate je přěhrate. Tući ludźo maja wulku njelěpšinu za swoje cyłe dalše žiwjenje. A lětniki, kotrež su loni abituru abo srjedźnu zrałosć złožili abo to lětsa činja, změja wotzamknjenje z připisom „korona-wotzamknjenje“. Budźe to kołk, woznamjenjenje, kašćik. Snano tež pola někotrych kaž sebjewědomje nošene znamješko, wšako su woni to najebać wšeho zdokonjeli. Ale chceš-li pisarjam wěrić, změja tući młodźi ludźo cyłe žiwjenje niše dochody hač bychu je měć móhli – bjez korony.

Hdyž pak nětko předewšěm wo zhubjenej generaciji rěčimy, rěčimy pawšalnje wo šulerjach w tym zmysle, zo maja kubłanske deficity, kotrež drje so ženje wjace wurunać njehodźa. A z tym je tuta generacija hižo zhubjena.
Najprjedy dyrbimy jónu wuznać, zo njemóžemy powšitkownje wo zhubjenej generaciji rěčeć. Po cyłej zwjazkowej republice mamy w jednotliwych kubłanskich pućach hač do 13 lětnikow. Dźěći su mjez 6 a 19 lět stare. Kóžda staroba ma swoje potrěbnosće, zamóžnosće, přewažne sylnosće a tu a tam tež wobłuki, kotrež towaršnosć rady jako słabosć dźěći pomjenuje. Hižo z tuteje přičiny je jara njejasne, što dokładnje zhubjena generacija rěka a štó je dokładnje z tym měnjeny.
Tute lětniki su nimo toho w jara rozdźělnych stadijach při přeběhu kubłanskeho puća. Dołhož sej ći najmłódši bazu natwarjeja, na kotrejž so wšitko dalše natwarja, konsoliduja srjedźne lětniki swoje přiswojenje wědy w najlěpšich lětach adolescency. Třeća skupina so přihotuje z zaměrom před wučkomaj na zakónčenje. Woni su ći najzrališi mjez šulerkami a šulerjemi a rozestajeja so zwjetša intensiwnje ze swojim přichodom. Kóžda skupina je potajkim přirunajo z tamnymi skupinami w cyle hinašej situaciji. Wone su cyle rozdźělnje konstituowane a trjebaja přez to swójske zhladowanje. Trěbne je wotpowědnje wšelake postupowanje, zo by so posudźować hodźało, štó abo što je přez koronowu krizu ›zhubjeny/-e‹.
Přichodne prašenje je, hač je to woprawdźe jenož falowaca wěda, přez kotruž so młodźi ludźo z přěhračkami stanu, dokelž so jim bjez njeje přistup k powołanskemu wukubłanju abo wysokošulskemu studijej poćežuje a dokelž njejsu powołanske šule, zawody a wysoke šule hišće na tutu situaciju přihotowane? Tute problemy hodźeli so z dosahacej politiskej a praktiskej wolu poměrnje jednorje rozrisać.
Dale je problem z posrědkowanjom wědy tola jenož sekundarny. Přěhračcy dawaja we wšitkich třoch skupinach šulerkow a šulerjow w cyle wšelakich kategorijach. Tak přěhrawaja woni runje socialnje, komunikatiwnje, mjezyčłowjesce, ćělnje a psychologisce hladajo na wuwiće wosobiny. Přiličić maja so problemy šulerkow a šulerjow ze socialnje wróćo stajenych swójbow. Tute dźěći a młodostni su hižo bjez korony přěhračcy towaršnosće. Z koronu potencuje so jich wróćo stajenje a aktualne problemowe połoženje we wšitkich wobłukach. Tu so pokazuje, zo so młodźi ludźo, kiž maja sej tak a tak hižo ćežko, přez koronu hišće bóle wotpójsnu.

Šulerki a šulerjo wulkeje skupiny namakaja swój puć přez poslednje połlěta a pruwowanja. Za nich dawa hižo intensiwny pomocny system z přewodźerjemi do powołanskeho žiwjenja, powołanskim poradźowanjom, powołanskej orientaciju, šulskim socialnym dźěłom a připomocnymi poskitkami. Wšitke wotzamkowace šule kładu wosebitu skedźbnosć na swoje wotchadne lětniki a podpěruja zaměrnje.

Zakładni šulerjo přiswojeja sej swoju zakładnu wědu, kotraž je za wšitko dalše trěbna. Tuta wěda ma tež za praktiske žiwjenje njesměrnu hódnotu. Tu měło so intensiwnje na to dźiwać, zo njeby so nawuknjenje čitanja, ličenja a pisanja zanjechało. A to tak, kaž dźěći to trjebaja: z jara wobšěrnym poćahowym dźěłom, wjele komunikaciju z dźěćimi kaž tež staršimi, mnohimi widejowymi konferencami, při potrjebje tež z jednotliwymi widejowymi telefonatami. Wuknjenje dyrbi so tež tu na bytostne jadrowe temy redukować a zajimawje posrědkować. Dokelž bjez šule w šulskim twarjenju před realnymi wučerjemi a ze sobušulerjemi faluje šulerkam a šulerjam kóždyžkuli poćah k rjadowanemu šulskemu a wuknjenskemu žiwjenju.

Srjedźna skupina šulerkow a šulerjow njesmě so wězo zabyć. Wosebite wužadanje je, motiwaciju tuteje starobneje skupiny zdźeržeć. Runje w adolescency je to ćežko. Skerje zda so tu wužitne a přiměrjene, skónčnje wěste wobsahi dotal njedótkliweho wučbneho plana šmórnyć. Tež tu płaći: to najnužnišće na kreatiwne a zajimawe wašnje posrědkowane dźěrźi šulerki a šulerjow w šulskich kolijach.

Je na času spóznać: natykany wučbny plan přinjese z koronu wšitkich wobdźělenych na swoje hranicy. Wučerki a wučerjo čuja so winowaći, wobsahi posrědkować. Šulerki a šulerjo zadwěluja nad ćežu nadawkow a wuknjenja w ćichej komorce. Za staršich je situacija dźeń a njeznjesliwiša. Woni njemóža dźěłopřijimar(ka), domjaca/-y, pěstowar(ka) a wučer(ka) nadobo być. Hdyž přewozmu starši korektiw wučerja, móže to negatiwne wuskutki na poćah mjez dźěsćom a staršimaj resp. wotpowědnym staršiskim dźělom měć. A za čo maja so wšitcy wobdźěleni z tutej błudnej ćežu přez pandemiju bědźić? Jenož dokelž so falowaca wěda tak a tak nachwatać njehodźi a so tamne socialne straty zesylnjeja město toho zo so aktiwnje wobdźěłaja? Dotal mamy naše dźěći zawěrać a to nic jenož rumnostnje. Naposledk njeměł fokus hižo bjezwuwzaćnje na „swjatym“ posrědkowanju wědy ležeć, ale na tym, zo my jako towaršnosć naše dźěći a našich młodostnych najebać pandemije a lockdowna k towaršnostnokmanym ludźom z wobdźělenskimi kmanosćemi formujemy. My měli jich aktualne potrěbnosće cyle jich starobje wotpowědnje a na jich žiwjenskemu swětej a situaciji přiměrjene wašnje chutnje brać a jich problemy přiwzać, město toho zo twjerdźimy, to wšitko zaso budźe a dotal tla smy dosć derje přez krizu přišli. My měli našim wučerkam a wučerjam winowatosć dogmy wučbneho plana wzać a jich k partneram našich małych njewidźanych rjekow pandemije sčinić. Tak móžemy psychiske, socialne a mjezyčłowjeske njedostatki wobeńć a na kreatiwne wašnje tutym dźěćom a młodostnym rum k rozwiwanju dać. To so wupłaći, dokelž su woni wunamakarske, hdyž jim prawy wobswět tworimy. Woni su wědy lačni, hdyž njedamy jich rezignować. Woni su přijimanjakmane, hdyž je prawje za ruku wzamy.